بیان این مطلب را با توجه به آیه زیر توضیح می‌دهیم.

«وَ أَمَّا الَّذینَ فَسَقُوا فَمَأْواهُمُ النَّارُ کُلَّما أَرادُوا أَنْ یَخْرُجُوا مِنْها أُعیدُوا فیها وَ قیلَ لَهُمْ ذُوقُوا عَذابَ النَّارِ الَّذی کُنْتُمْ بِهِ تُکَذِّبُونَ، وَ لَنُذیقَنَّهُمْ مِنَ الْعَذابِ الْأَدْنی‏ دُونَ الْعَذابِ الْأَکْبَرِ لَعَلَّهُمْ یَرْجِعُون» (20 و 21 سجده).

ترجمه: و اما کسانی که بدکاره‌گی کرده‏‌اند، پس پناهگاهشان آتش است؛ هر بار که بخواهند از آن بیرون بیایند، در آن بازگردانیده می‌‏شوند و به آنان گفته می‌شود: «عذابِ آن آتشی را که دروغین می‌پنداشتید بچشید؛ و قطعاً بجای عذاب بزرگ‏تر، از عذاب پست‏‌تر به آنان می چشانیم، باشد که آنان بازگردند.                                                                                                                                                                                  

از اقدامات تمهیدی برای توبه دوزخیان مسئله تدرج عذاب است؛ عذاب دوزخیان از مرتبه ضعیف شروع می‌شود و در صورت لزوم قوی‌تر می‌گردد؛ و با این نحوه تخفیف دادن، آنان را تشویق به توبه می‌کنند تا گرفتار عذاب شدیدتر نشوند.

در این دو آیه، سخن از نحوه عذاب فاسقان است، ابتدا خداوند می‌گوید پناهگاه فاسقان آتش است. تعبیر «مَأْوا» به معنای پناهگاه است. خداوند در چند جای قرآن تصریح می‌کند که آتش جهنم پناهگاه گناهکاران است. پناهگاه، جایی است که انسان برای دور ماندن از خطری که متوجه او است در آن جای می‌گیرد. علت این که در آخرت، آتش جهنم پناهگاه گناهکاران است این است که بی‌ایمانی و گناه، موجب دوری انسان از خداوند است و خداوند، ارحم الراحمینی است که بزرگترین رحمت را نصیب بندگانش می‌کند. پس دوری از او، محرومیت از رحمت چنین ارحم الراحمینی است و محرومیت از رحمت ارحم الراحمین، خود بزرگترین عذاب است و دردناکی چنین عذابی از هر عذابی بیشتر است. زیرا در آنجا به اقتضای آشکار شدن تدریجی ناپیداdی‌ها «یَوْمَ تُبْلَی السَّرائِر» این دوری برای گناهکاران ملموس و محسوس می‌گردد؛ مثل تاجری که کاملا فهمیده است ترک فلان تجارت برزگترین خسارت برای او بوده است، که رنج عدم دستیابی به بهترین سود که محبوب اصلی تاجر است، بدترین رنج برای تاجر است. لذا بزرگترین عذاب گناهکاران در آخرت همان احساس دوری از خداوند است.چنانکه در دعای کمیل که از حضرت امیرالمؤمنین (ع) روایت شده، به این نکته اشاره شده است:‌ «فهبنی صبرت علی عذابک، فکیف أصبر علی فراقک» یعنی بر فرض که من عذابهای جهنم تو را تحمل کنم اما چگونه دوری تو را می‌توانم تحمل کنم؟ و این خود حاکی از این است که در آخرت، عذاب فراق از خدا، بسیار بزرگتر و سخت‌تر از عذاب جهنم است.

این جا است که انسان گناهکار برای فرار از چنین درد اکبری به آتش جهنم که تنها جایگاهی است که در دسترس اوست، پناه می‌برد و آتش جهنم در عین دردآوری به‌خاطر مشغول کردن جهنمی به خودش، احساس عذاب اکبر را برای جهنمی کمی می‌کاهد. لذا در قرآن تعبیر «مَأْوا» برای جهنم و آتش آن بکار رفته است؛ ولی وقتی آنان در این پناهگاه قرار می‌گیرند، احساس می‌کنند که ناراحتی‌های جهنم نیز برای آنها تحمل ‌ناپذیر است؛ لذا آنها تصمیم می‌گیرند به جای راحت‌تری پناه برند ولی راه بسته است و آنها را به درون جهنم بر می‌گردانند «کُلَّما أَرادُوا أَنْ یَخْرُجُوا مِنْها أُعیدُوا فیها» و به آنها گفته می‌شود عذاب آتش را بچشید «ذُوقُوا عَذابَ النَّار».

در ادامه آیه، خداوند نوع عذابی را که باید آنها بچشند و نیز علت انتخاب این نوع از عذاب برای آنان را چنین بیان می‌کند «وَ لَنُذیقَنَّهُمْ مِنَ الْعَذابِ الْأَدْنی‏ دُونَ الْعَذابِ الْأَکْبَرِ لَعَلَّهُمْ یَرْجِعُون». ما به آنها بجای عذاب اکبر، عذاب پست‌تر را می‌چشانیم، تا شاید از مرام غلطشان برگردند. مطابق فرازی که از دعای کمیل نقل کردیم عذاب فراق از حق و درد دوری از خداوند، بسیار بزرگتر و سخت‌تر از عذابی است که در جهنم به جهنمی‌ها چشانده می‌شود. خداوند از روی لطف و رحمتش بجای چشاندن عذاب فراق، عذاب پست‌تر را به دوزخیان می‌چشناند لذا جهنم را پناهگاه آنان قرار داده تا آنها با پناه بردن به آن، هم از عذاب اکبر رهایی یابند و هم با درد و رنجی که از آتش جهنم می‌چشند و مقایسه آن با عذاب اکبر بفهمند که باید از مرام غلطشان دست برداشته و به سوی حق رجوع کنند، تا گرفتار درد فراق که عذاب دردناکتری است نگردند.

پس این نحوه تخفیف در عذاب، زمینه‌ای می‌شود که ایمانشان تقویت گردد، ایمانی که مبتنی بر مقایسه عذاب اکبر با عذاب پست‌تر است، نه مبتنی بر لمس مباشر عذاب اکبر. بنابراین طبق این بیان خداوند با پناهگاه قرار دادن آتش جهنم سرراه گناهکاران، و توجه دادن آنان به عذاب اکبر، زمینه تقویت ایمان آنها را فراهم می‌کند.

این تفسیری است که با توجه به فرمایش امیرالمؤمنین(ع) می‌توان برای این دو آیه ارائه نمود ولی مفسران در مورد «الْعَذابِ الْأَدْنی»‏ و «الْعَذابِ الْأَکْبَرِ» تفسیرهای دیگری گفته‌اند که به نظر می‌رسد که سخنان ناتمامی است.

برخی گفته‌اند «الْعَذابِ الْأَدْنی»‏ همان عذاب دنیایی است که به گناهکار می‌رسد نظیر قحطی و گرسنگی ولی چنین تفسیری مناسب سیاق واحد این دو آیه نیست. ظاهر این است که آیه 21 ادامه مطالب آیه 20 است که در مورد عذاب جهنمیان است زیرا در آیه اول بیان می‌کند که عذاب به آنها چشانده می‌شود و در آیه بعد روشن می‌کند که عذاب مطرح شده در آیه قبل چگونه رخ می‌دهد؛ پس این دو آیه یک مجموعه واحدند که با هم باید تفسیر شوند؛ ولی تفسیر فوق موجب می‌شود که «وَ لَنُذیقَنَّهُمْ مِنَ الْعَذابِ» از «ذُوقُوا عَذابَ النَّارِ» بریده شود؛ چون طبق این تفسیر اولی مربوط به آخرت و دومی مربوط به دنیا است و نه متمم آن.

برخی نیز گفته‌اند «الْعَذابِ الْأَدْنی»‏ همان عذاب قبر یا عالم برزخ است که قبل از عذاب آخرت (که عذاب اکبر است) رخ می‌دهد و روایتی هم در تأیید این دیدگاه از امام صادق(ع) نقل شده است. ولی باید توجه داشت که این تفسیر و مخصوصاً روایتی که از امام صادق(ع) نقل شده و فقط در آن به عذاب قبر اشاره دارد و سخنی در مورد عذاب اکبر در آن نیست، با تفسیر انتخابی ما سازگار است زیرا آتش عذاب برزخ هم همان نقشی را دارد که آتش جهنم در روز قیامت دارد؛ بنابراین طبق این بیان نیز خداوند با پناهگاه قرار دادن آتش عالم برزخ سر راه گناهکاران، زمینه ایمان آنها را فراهم می‌کند تا آنها را از عذاب اکبری که امکان وقوع دارد برهاند.

نکته‌ای که لازم است به آن توجه خاص شود این است که تعبیر «لَعَلَّهُمْ یَرْجِعُون» در آخر آیه به ‌خوبی گویای این است که اقدامات مطرح شده قبل از این جمله به هدف دور کردن مجرمان از راه غلطشان است و این همان تشویق به توبه اخروی است.